کارآفرین و سرمایه کارآفرینانه

کارآفرینی از منظر ارزش های دینی و سرمایه اجتماعی

کارآفرین و سرمایه کارآفرینانه

کارآفرینی از منظر ارزش های دینی و سرمایه اجتماعی

کارآفرین و سرمایه کارآفرینانه

پیشرفت ایرانی اسلامی به عنوان گفتمان و خواست عمومی، راهبرد اساسی و مبنای همه قوانین و رویه های حاکمیتی باید باشد. جامعه نیازمند آموزش و ترویج کارآفرینی با رویکرد تفکر دینی و توسعه کسب و کارهای کارآفرینانه بر مبنای سرمایه انسانی، اقتصادی و اجتماعی ایرانی است

۸ مطلب با موضوع «سرمایه :: سرمایه اجتماعی» ثبت شده است

بطور کلی درباره نقش شایسته دولت در فرآیند توسعه اقتصادی دو دیدگاه عمده وجود دارد:

1- دیدگاه نخست از نظریه لیبرال دموکرات و اقتصاد نئوکلاسیک ریشه می گیرد. براساس این دیدگاه دولت باید مداخلات خود را در حوزه اقتصادی به حداقل ممکن محدود کرده و تصمیم گیری های عمده را به بخش خصوصی واگذارد . الگوی لیبرال ، مداخله زیاد دولت در اقتصاد را موجب پدید آمدن رفتار سودجویانه )در حوزه عمومی و خصوصی ( اسراف، فساد و عدم کارآیی می داند. این الگو دخالت گسترده دولت را با سطح بالای رشد اقتصادی و گذار به توسعه پایدار ناسازگار می داند.

2- دیدگاه دوم ر ا می توان الگوی نظری رادیکال نامید . بر اساس این الگو ، دولت باید از طریق ملی کردن و برنامه ریزی اقتصاد، توسعه اقتصادی را هدایت وراهبری کند و دست کم باید کنترل صنایع پایه، زیرساخت ها و بخش های مالی را دردست داشته باشد. طبق این دیدگاه، بخش خصوصی مانع توسعه تکنولوژی می گردد، سرمایه گذاری بلندمدت را فدای نفع کوتاه مدت می کند و به شدت رفتارسودجویانه دارد ( داود منظور ،ص16)


امروز در سراسر جهان دولتها در کانون توجه قرار گرفته اند. توسعه های دور از دسترس که امروزه تحقق یافته اند ما را بر آن می دارد تا پرسشهای اصولی خود را درباره دولت تغییر دهیم. نقش دولت چگونه می تواند باشد؟ چه می تواند انجام دهد؟ از انجام چه کاری باید پرهیز کند؟ و بهترین راه انجام آن چیست؟

تجربه 50 سال گذشته فواید و محدودیتهای عملکرد دولت را به ویژه در ارتقای توسعه به روشنی نشان داده است.عــــامل تعیین کننده توسعه، به رغم تجربه های متفاوت، کارآمد بودن دولت است. وجود دولت کارآمد برای فراهم آوردن کالاها و خدماتی (مقررات و نهادهایی) که به بازار اجازه رشد و شکوفایی دهد و مردم را به سوی زندگی سالمتر و سعادتمندتر سوق دهد، حیاتی است. بدون وجود چنین دولتی، توسعه پایدار در زمینه های اقتصادی و اجتماعی غیرممکن است.

50 سال پیش بسیاری از اندیشمندان دقیقاً همین نظر را عنوان می کردند اما رفته رفته تمایل خود را اینگونه بیان کردند که توسعه باید دولت مدار باشد. از آن هنگام تا به امروز تجربه توسعه پیام متفاوتی را به ما می دهد: دولت در فرایند توسعه اجتماعی و اقتصادی نقش محوری دارد، بــــــا این حال نه به عنوان فراهم کننده مستقیم رشد بلکه به عنوان یک شریک، عامل تسریع و تسهیل کننده در روند توسعه (بانک جهانی، 1378، ص2).

مهمترین اقداماتی نیز که توسط دولت هـــا می تواند برای تقویت سرمایه اجتماعی انجام شود عبارتند از: 

1- تشویق و تقویت تشکیل نهادهای مدنی؛

2- تقویت وغنی سازی آموزشهای عمومی؛

3- تامین امنیت شهروندان در جهت حضور داوطلبانه در نهادهای اجتماعی؛

4- پرهیز از تصدی گری بخش های مختلف اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی و واگذاری فعالیتهای مربوطه به نهادهای مردمی برای جلب مشارکت آنها در فعالیتها و زمینه سازی ایجاد و تقویت نهادهای اجتماعی و شبکه های اعتماد بین آحاد مختلف مردم (فوکویاما 1999 به نقل از الوانی و شیروانی تدبیر)

مولفه های سرمایه اجتماعیآقایان توکلی و تاخبخش در مقاله خود که حاصل تحقیق موردی در خصوص بررسی و تحلیل میزان سرمایة اجتماعی در مناطق شهری و روستایی مرزی سیستان است ،تعاریف موجود در خصوص مفهوم سرمایه اجتماعی را در جدول زیر خلاصه نموده اند و نتیجه گیری می نمایند که در تمامی این تعاریف از اعتماد به عنوان جزء اصلی سرمایة اجتماعی نام برده شده است :

جدو ل تعاریف سرمایة اجتماعی

 

تعاریف سرمایة اجتماعی

صاحب نظران

 

توانایی افراد برای منافع پایدار از طریق عضویت در شبکه های اجتماعی یا ساختارهای اجتماعی دیگر

پورتس

یک شبکة ارتباطی شخصی منحصر به فرد و وابستگی نهادی ممتاز

بلیویو،اُریلی،وید

بافتی از ارتباطات تعاونی میان شهروندانی که به یکدیگر برای رفع مشکلات کمک میکند

 

برهم ، ران

توانایی افراد برای همکاری وتعاون با هم برای اهداف عمومی در گروه ها و سازمانها

 

فوکویاما

سرمایة اجتماعی با کارکرد آن تعریف می شود. سرمایة اجتماعی چیز واحدی نیست بلکه انواع چیزهای گوناگونی است که همة آنها دو ویژگی مشترک دارند؛ اول، شامل جنبه ای از یک ساخت اجتماعی هستند ؛ و دو م، کنش های معین افرادی را که در درون ساختارند، اعم از اشخاص حقیقی یا عاملان حقوقی، تسهیل می کنند و دستیابی به هدف های معین را که در نبود آن ، دست نیافتنی خواهد بود، امکانپذیر می سازند

 

کلمن

هنجارها و شبکه هایی که امکان مشارکت مردم در اقدامات جمعی را به منظورکسب سود متقابل فراهم می کنند و با شیوه هایی همچون سنجش سطح اعتماد اجتماعی و سطوح عضویت در انجمن های مدنی رسمی یا غیررسمی قابل اندازه گیر ی اند

 

تاجبخش، ثقفی، و کوهستانی نژاد

سرمایة اجتماعی در آغاز یک دسته فرآیندهایی است که به تولید برون بودهایی منجر می شود که حاصل کنش های اجتماعی است . بنابراین، سرما یة اجتماعی یک دسته کنش های اجتماعی است و شامل آن دست های است که یا خود با دوام هستند یا بر روی آنهایی که بادوام هستند، اثر می گذارند

 

کولیر

 

سرمایه اجتماعیمفهوم سرمایه اجتماعی طور غیرمستقیم  در نطریه های جامعه شناسان کلاسیک جون دو توکویل (1831) و سیس شصت سال بعد در  کار جامعه شناس فرانسوی امیل دورکیم (1933) مطرح شده است این مفهوم را می‌توان در آثار بسیاری از جامعه شناسان کلاسیک در مفاهیمی از قبیل اعتماد، هم‌بستگی و انسجام اجتماعی، هنجارها و ارزش‌ها مشاهده کرد. اینان کیفیت  روابط انسانی وییوستگی آن با ارزش های مشترک را بررسی می کردند .  البته بررسی این جنبه ازحیات اجتماعی  توسط جامعه شناسان  تعجب آور نیست زیرا جامعه شناسی رشته ای علمی است که درصد تبیین ریشه ها و ماهیت نطم اجتماعی است . ولی جامعه شناسان کلاسیک مشخصا "به مفهوم  سرمایه اجتماعی نپرداخته اند .


سرمایه اجتماعی در معنای مدرن خود ابتدا در سال 1916 در نوشته‌های "هانیفان" (Hanifan) سرپرست وقت مدارس ویرجینای غربی در آمریکا به کار رفت:  "این سرمایه‌ی ناملموس بسیاری از امور زندگی‌ روزانه مردم مانند حق کسب و کار، معاشرت، هم‌فکری و همدردی و داد و ستد اجتماعی میان افراد و خانواده‌ها که واحدهای اجتماعی را می سازند در برمی‌گیرد". وی سرمایه اجتماعی را حاصل ظرفیت های بالقوه ای می داند که برای بهبود اساسی شرایط زندگی اجتماعی کفایت می‌کند. بعد از او محققان و جامعه شناسان بسیاری مطالعات و نظریه‌های خود را در این خصوص ارائه داده‌اند. افرادی چون؛ جین جاکوب (Jine Jakoob) استاد مسائل شهری، گلن لوری (Gallen Lurry) اقتصاددان، ایوان لایت (Ivan Light) جامعه شناس، فوکویاما (Fukuyama)، کلمن (‍Coleman) جامعه شناس، پاتنام (Robert Putnam) دانشمند علوم سیاسی، پیر بوردیو (Pierre Bourdieu)  جامعه شناس فرانسوی و... اما از میان آنها جیمز کلمن اولین کسی است که به صورت منسجم و قوی به بحث سرمایه اجتماعی می پردازد. او با مقاله "سرمایه اجتماعی در ایجاد سرمایه انسانی"، اثر مهمی را در ادبیات جامعه شناسی توسعه پدید آورد. بعد از او رابرت پاتنام نیز در سال 1993 با چاپ کتاب "بنای دموکراسی کار آمد؛ سنت های مدنی" و مقاله "بولینگ یک نفره، کاهش سرمایه اجتماعی آمریکا "Bowling Alone: America's Declining Social) Capital) در سال 1995 باعث توجه بیشتر عموم به ایده سرمایه اجتماعی و چگونگی افزایش و کاهش و بازسازی آن در آمریکا شد (صدیق بنایی ،1389).


فوکویاما درشرح این تاریخجه می نویسد:  جین جاکوب در اثر خود: مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی (1961)  تــــوضیح داده بود که شبکه های اجتماعی فشرده در محدوده های حومه قدیمی و مختلط شهری، صورتی از سرمایه اجتماعی را تشکیل می دهند و در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرم و جنایت خیابانی و دیگر تصمیمات درمورد بهبود کیفیت زندگی، در مقایسه با عوامل نهادهای رسمی مانند نیروی حفاظتی پلیس و نیروهای انتظامی، مسئولیت بیشتری از خود نشان می دهند. گلن لوری اقتصاددان نیز همچون ایوان لایت جامعه شناس، اصطلاح سرمایه اجتماعی را در دهه 1970 برای توصیف مشکل توسعه اقتصادی درون شهری به کار برد. در دهه 1980، این اصطلاح توسط جیمز کلمن جامعه شناس در معنای وسیعتری مورداستقبال قرار گرفت و رابرت پاتنام دانشمند علوم سیاسی، نفر دومی بود که بحثی قوی و پرشور را درمورد سرمایه اجتماعی و جامعه مدنی هم در ایتالیا و هم در ایالات متحده برانگیخت (فوکویاما، 1379 ص 10).


سرمایه اجتماعی از تحولات فرهنگی در علوم اجتماعی هم سود جسته است . همگام با توجه فزاینده ای که  به وجوه فرهنگی رفتار اجتماعی شده است ، رشد قابل توجهی هم در گرایش به آنچه سطح خرد رفتار و تجربه فردی نامیده می شود صورت گرفته  است .تعداد قابل توجهی از علمای علوم اجتماعی برجسته نگاهی دقیق به اعتماد و صمیمیت به عنوان دو نمونه نزدیک به مفهوم سرمایه اجتماعی داشته اند ( مک و بک- گرن شیم 1994، گیدنز 1991، جامیسون 1998، لومان 1998،میسزیال 1996، زتومکا 1992 ) با اینکه بیشتر این نویسندگان مطالب کمی در مورد سرمایه اجتماعی به معنای امروزی آن گفته اند ( به استثنای میسزتال و زتومکا) اما دغدغه های آنها نشان می دهد که توجهی به تعامل روزمره وکیفیت روابط بین فردی داشته اند .این رویه عمومی دغدغه روشنفکرانه ،پیش زمینه ای رابرای  افزایش توجه عالمان اجتماعی به مقوله سرمایه اجتماعی فراهم می آورد ( فیلد،1388 ص 18).


در دهه های اخیر سرمایه اجتماعی مورد  توجه اقتصاد دانان نیز می باشد:


سازمان رسمی مهمی به نام سازمان همکاری وتوسعه اقتصادی تمایل به بسط این دیدگاه داشته است و در گزارش سال 2001 خود در رابطه با بهزیستی ملتها ، این سازمان، سرمایه انسانی و اجتماعی را دو مکمل قدرتمند خطاب کرد که هرکدام دیگری را تغذیه می کنند(همان منبع ).

ابهام مفهومی، تعاریف چندگانه دارد و فقدان اطلاعات لازم در زمینه سرمایه اجتماعی، مانعی بر سر راه تحقیقات نظری و عملی در مورد نقش سرمایه اجتماعی بوده است. سرمایه اجتماعی، از آن جا که مکمل سایر منابعی است که تحت کنترل افراد و سازمان ها می باشند، منبع مهمی برای افراد و سازمان به شمار می رود. ‏بسیاری از مطالعات به اثرات سرمایه اجتماعی در سطح یک شرکت یا صنعت بر عملکرد‏ پرداخته اند. اما مطالعات کمتری سرمایه اجتماعی را به بهره وری در سطح فردی مرتبط کرده اند. مطالعات محدود انجام شده در این زمینه، نشان‌دهنده تأثیر سرمایه اجتماعی بر کارآیی و بهره وری نیروی انسانی است. این تأثیر از راههای مختلفی امکان‌پذیر است. هزینه‌های پایین‌تر تعاملات، نرخ پایین‌تر جابه جایی افراد، تسهیم دانش و نوآوری و بهبود کیفیت محصولات، از جمله مواردی است که تأثیر سرمایه اجتماعی بر بهره وری را نشان می دهند. با این وجود، تأثیر دقیق سرمایه اجتماعی بر بهره‌وری قابل اندازه‌گیری نیست، زیرا هم سرمایه اجتماعی عوامل و متغیرهای بسیاری را شامل می‌شود که بسیاری از آنها کیفی هستند و اندازه‌گیریشان دشوار است و هم بهره‌وری متغیرهای زیاد را دربر می‌گیرد.

کدام یک برای اقتصاد مطلوب ترند؟

در طول تاریخ زندگی جمعی انسان، مشارکت و تعامل بین افراد حائز اهمیت بوده است. دانشمندان، از دهه 60 میلادی، به اهمیت این قدرت در جامعه پی برده و آن را نامیدند. علی رغم آثار فراوان مثبتی ک ه این سرمایه دارد، در « سرمایه اجتماعی » بسیاری موارد موجب ایجاد نزاع و رویارویی در جوامع شده است. علاوه بر این، با انباشت سرمایه اجتماعی، هیچ ضمانت اجرایی برای پایبندی افراد به قوانین موجود در گروه وجود ندارد. در این راستا، مشکلات رفتاری همچون سواری مجانی، کژگزینی، کژمنشی و پیگیری کورکورانه منافع گروه در قالب گروه خواهی شکل می گیرد. این .« سرمایه اجتماعی یک خوبی مطلق است » امر حاکی از شکست این باور است که با تأکید بر « سرمایه مذهبی » نوشتار، با استفاده از روش تحلیلی به معرفی مفهوم مذهب اسلام، می پردازد. فرضیه مقاله آن است سرمایه مذهبی علاوه بر دارا بودن فواید موجود در سرمایه اجتماعی، نقصان های آن را ندارد. از این رو، اقتصاد با پیگیری انباشت سرمایه مذهبی قادر خواهد بود به کارایی بیشتری دست یابد.

دریافت مقاله

 

چکیده:

این مقاله با هدف بررسی مفهوم سرمایه اجتماعی(Social Capital) ، نحوة سنجش وعوامل ساخت آن و بررسی نقش آن در کارایی اقتصاد تنظیم شده است. در این نوشتار نخست نظریه های برخی از دانشمندان علوم اجتماعی و اقتصادی که در این حوزه به مطالعه و تحقیق پرداخته اند ، ارائه می شود و مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.

این مقاله با تلاش در جهت ایجاد تصویری روشن از ابعاد مختلف سرمایة اجتماعی، در چهار بخش تحت عناوین سرمایة اجتماعی چیست؟ ، اندازه گیری و سنجش سرمایة اجتماعی ، سرمایة اجتماعی چگونه بوجود می آید؟ و سرمایة اجتماعی و کارایی اقتصادی تنظیم شده است.

مقدمه:

انسان به طور ذاتی در تعامل و تقابل با دیگران نیازهای خود را بر طرف ساخته و گذران امور می کند. اثرات این کنش های متقابل و نقش آن ها تا حدی است که حذف آن زندگی را غیر ممکن می سازد. اما در این میان دانشمندان علوم اجتماعی بانگرشی کنجکاوانه در جوامع به شناسایی این کنش ها پرداخته و به مجموع عواملی پی بردند که آن را سرمایة اجتماعی نامیداند.

مفهوم سرمایة اجتماعی در بر گیرنده مفاهیمی همچون اعتماد ، همکاری و همیاری میان اعضای یک گروه یا یک جامعه است که نظام هدفمندی را شکل می دهد و آنهارا به سوی دست یابی به هدفی ارزشمند هدایت می نماید. از این رو شناخت عوامل مؤثر در تقویت یا تضعیف سرمایة اجتماعی می تواند جوامع را در گسترش ابعاد سرمایة اجتماعی کمک نموده و موجب افزایش عملکرد اجتماعی و اقتصادی افراد در جوامع گردد.

از دیگر مقولات مطرح در این حوزة سنجش میزان سرمایه اجتماعی است، زیراجوامعی که در جهت بهبود و تقویت سرمایة اجتماعی خود گام بر می دارند نیازمند ارزیابی اقدامات خود می باشند و این ممکن نخواهد بود مگر آنکه بتوانند روند صعود یا سقوط سرمایة اجتماعی را در اجتماع خود تخمین بزنند.

این مقاله با این دیدگاه ابتدا به معرفی سرمایة اجتماعی پرداخته و در این رابطه نظریات مختلف دانشمندان مطرح در این حوزه را ارائه می نماید.

سپس با بررسی مطالعات صورت گرفته در زمینة نحوة سنجش و اندازه گیری سرمایة اجتماعی از جمله مدل پوتنام1 در تخمین سرمایة اجتماعی، به بررسی مشکلات و موانع موجود بر سر راه تخمین آن می پردازد. و با استفاده از نظریات دانشمندانی همچون فوکویاما2 و کلمن3 روشهایی را که می توانند به طور غیر مستقیم معیاری از درجه و میزان سرمایة اجتماعی به دست دهند ، بر می شمرد.

قسمت بعدی مقاله با هدف ارائة یک شناخت کلی در رابطه با عواملی که می توانند موجب ساخت سرمایة اجتماعی گردند تنظیم گردیده است. اگر معتقد باشیم که ارتباط بین روند افزایشی سرمایة اجتماعی و بهبود عملکرد جامعه در همة ابعاد یک ارتباط مثبت است به طور قطع شناسائی عوامل مؤثر در ساخت سرمایة اجتماعی یکی از موارد ضروری در هر جامعه به شمار می رود.

و در بخش آخر نقش سرمایة اجتماعی در اقتصاد مورد بررسی قرار گرفته است با این هدف که بگوییم سرمایة اجتماعی نه تنها در کنار عواملی چون منابع انسانی ، سرمایة فیزیکی و منابع مالی یکی از عوامل اصلی در تولید و عملکرد اقتصادی به شمار می رود ، بلکه بستر تشکیل آنها نیز هست به طوری که ضعف سرمایة اجتماعی باعث اختلال در عملکرد اقتصاد گردیده و باعث شکست یک جامعه در رسیدن به اهداف توسعه و تثبیت اقتصاد می گردد.

سرمایة اجتماعی چیست؟

سرمایة اجتماعی واژه ای است که در سالهای اخیر وارد حوزة علوم اجتماعی و اقتصاد گردیده و از این منظر دریچه تازه ای را در تحلیل و علت یابی مسائل اجتماعی و اقتصادی گشوده است. دراین زمینه مطالعات وسیعی توسط صاحبنظران و دانشمندان این علوم صورت گرفته. ونظریه پردازانی همچون جین جاکوب(1961)1 ، جیمز کلمن(1966)2 ، گلن لوری(1970)3 ، بن پرات(1980)4 ، ویلیامسن(1981)5 ، بیکر(1983)6 و فرانسیس فوکویاما(1990)7 تعاریف متعددی را از سرمایة اجتماعی ارائه کرده اند.

جین جاکوب8 در کتاب “مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکائی” سرمایة اجتماعی را شبکه های اجتماعی فشرده ای می داند که در محدوده های قدیمی شهری در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرم و جنایت خیابانی و دیگر تصمیمات در مورد بهبود کیفیت زندگی ، در مقایسه با عوامل نهادهای رسمی مانند نیروی حفاظتی پلیس و نیروهای انتظامی ، مسئولیت بیشتری از خود نشان می دهند. یک مثال عینی این تعریف را در دنیای امروز می توان در تشکل های غیر دولتی حمایت از محیط زیست یافت. این شبکه اجتماعی بعضا نیروهای قدرتمندی را به صورت NGO ه به وجود می آورد که حتی در حمایت از محیط زیست موجب توقف پروژه های عمرانی دولت نیز می شوند.

از نظر جیمز کلمن9 سرمایه اجتماعی شامل یک چارچوب اجتماعی است که موجب تسهیل روابط میان افراد درون این چارچوب می گردد. به گونه ای که فقدان آن ممکن است دردستیابی به یک هدف معین هزینه بیشتری را به افراد آن جامعه تحمیل کند.

گلن لوری10 سرمایه اجتماعی را مجموع منابعی می داند که در ذات روابط خانوادگی و در سازمان اجتماعی جامعه وجود دارد و برای رشد اجتماعی افراد سودمند است.

بن پرات11 (1980 ) در تعریف سرمایه اجتماعی روابط بین افراد یک خانواده ، گروهی از دوستان یا شرکای یک شرکت را به صورت رابطه f تعریف می کند و به بررسی اثرات این رابطه بر مبادلات اقتصادی می پردازد.

ویلیامسن و بیکر12 (1981) و (1983) که به دنبال مطالعات بن پرات در پی بررسی شیوه اثر گذاری یک سازمان اجتماعی برعملکرد نهادهای اقتصادی بوداند مجموعه ای از مطالعات اقتصادی را پایه گذاری کردند که اقتصاد نهادی جدید نام گرفته است.

فرانسیس فوکویاما13 (1990) معتقد است سرمایه اجتماعی را می توان به عنوان مجموعه معینی از هنجارها یا ارزش های غیر رسمی تعریف کرد. مشروط بر آنکه این هنجارها شامل ارزش های مثبت مانند صداقت ، ادای تعهدات و ارتباطات دو جانبه باشد.

آنچه از تعاریف متعدد سرمایه اجتماعی بر می آید این است که این مفهوم در بر دارنده مفاهیمی همچون اعتماد، همکاری و روابط متقابل بین اعضای یک گروه بوده به نحوی که گروه را به سمت دستیابی به هدفی که بر مبنای ارزش ها و معیارهای رایج در جامعه مثبت تلقی شود، هدایت می کند. لذا آنچه از این تعریف استنباط می شود این است که هرچند ممکن است سرمایه اجتماعی به دلیل تقویت نیروهای جاذبه بین اعضای یک گروه و نیروهای دافعه بین گروه های متفاوت لزوما عامل مثبتی در یک جامعه به شمار نیاید ولی قطعا برای پیشبرد و سهولت در عملکرد اقتصادی ، احتماعی آن جامعه یک عامل ضروری به شمار می رود.

بنابراین میزان سرمایه اجتماعی در یک جامعه می تواند نشان دهنده شکاف موجود بین آن جامعه با یک جامعه برخوردار از یک نظام دموکراسی با حداکثر کارایی در نظام اقتصادی اجتماعی باشد. بنابر این پرسشی که به ذهن خطور می کند این است که آیا سرمایه اجتماعی قابل سنجش و اندازه گیری است و اگر هست با چه شیوه ای؟

مرکز تحقیقات اقتصادی و اجتماعی دولت ژاپن

ترجمه: محمدرضا توکل‎نیا (دانشجوی دکترای اقتصاد دانشگاه امام صادق (ع))

ارائه شده در سمینار کاربردهای اقتصادی سرمایه های اجتماعی، توکوی، 24 و 25 مارس 2003 

مقدمه

از زمان انتشار شاهکار پوتنان (Putnan-1993)، سرمایه اجتماعی (Social Capital) نه تنها در زمینه توسعه اقتصادی کشورهای در حال توسعه بلکه در کشورهای توسعه یافته نیز به عنوان یک موضوع مهم مورد توجه قرار گرفته شد. البته اهمیت عوامل اجتماعی از زمان‎ های بسیار دور مورد بحث بوده است. به نحوی که در قدیم‎الایام سرمایه‎های اجتماعی مانند نظم، اعتماد و… از اصول ارزشمند جامعه به حساب می‎آمده‎اند برای مثال در قرن هفتم میلادی، زمانی که نخستین قیمتهای ایجاد شده، سنگ بنای اولین نهادهای اقتصادی را می‎ نهاد، یکی از اصول 17 گانه موجود در نظام اجتماعی اقتصادی ژاپن این چنین بود که: هماهنگی بالاترین درستکاری است.

هدف این مقاله معرفی و توضیح کانالهایی است که از طریق آنها سرمایه‎ های اجتماعی بر نحوه عملکرد عوامل اقتصادی اثر می‎گذارد. سپس به بررسی این نکته که کانال‎ های بیان شده تا چه حد در معرض تحلیل‎ های اقتصادی قرار گرفته‎ اند پرداخته می‎ شود. در نهایت نیز از بین آنها، مهم‎ ترین کانال‎ های تأثیرگذاری و آنهایی که به عنوان چالش‎ های جدیدی برای اقتصاد مطرح شده‎ اند، معرفی می‎شود.

در این مقاله به دو دلیل در مورد تعریف سرمایه اجتماعی صحبت نمی کنیم، نخست اینکه در این مورد فراوان صحبت شده و دوم به خاطر هدف اصلی مقاله، که می خواهد تمام جنبه هایی که از نقطه نظر اقتصادی با مبحث سرمایه اجتماعی مرتبط است را بررسی کند. با این وجود بازگو شدن تعریف OECD در مورد سرمایه اجتماعی مثمرثمر خواهد بود:

سرمایه اجتماعی شبکه ای در هم تنیده از هنجارها، ارزش ها و ادراک های مشترک افراد جامعه است که همکاری و تعامل بین آنها را تسهیل می کند.

در بحث حول سرمایه اجتماعی، ضروری است که بین دو مفهوم تفکیک صورت بگیرد یکی مواردی که سرمایه اجتماعی را به صورت متغیرهایی مانند اعتماد و اطمینان (Trust) و عضویت (membership) در نظر می‎ گیرند و دیگری مواردی که غیرقابل مشاهده ولی در عین حال بسیار مهم هستند که پس از تعامل با یافتهای اجتماعی موجود در جامعه، تبلور یافته و بر سرمایه های اجتماعی گروه اول تاثیر می گذارند. ما برای تفاوت گذاشتن بین این دو، گروه اول را سرمایه های اجتماعی v و گروه دوم را سرمایه های اجتماعی u می نامیم. طبق تعریف، مطالعات کاربردی در مورد مفهوم اقتصادی سرمایه های اجتماعی، به تحلیل رابطه بین سرمایه های اجتماعی V و متغیرهای اقتصادی مرتبط که ما آنها را E می نامیم، می پردازد. در بحث حول سرمایه های اجتماعی مهم است که بدانیم هدف ما بررسی رابطه Uو E یا رابطه Vو E است که در این مقاله ما درصدد بررسی نحوه اثرگذاری گروه U بر E هستیم.

به منظور تفاوت گذاشتن بین عوامل محض (Formal factor) و عوامل غیرمحض، من اهمیت بیشتر را به عوامل غیر محض دادم زیرا عوامل محض مانند سیستم قانونی به وضوح دارای دلالت و مفهوم اقتصادی هستند و بر این اساس همواره در تیرس تحلیل های اقتصادی قرار دارند. البته این مطلب به آن معنا نیست که در بررسی اقتصادی عوامل اجتماعی غیرمحض، بتوانیم نقش عوامل محض را نادیده بگیریم. در واقع می توان گفت عوامل غیرمحض، عوامل محضی هستند که هنوز به صورت رسمی و قانونی تدوین نشده و در نتیجه به شدت تحت تأثیر عوامل محض قرار دارند.

امروزه در کنار سرمایه های انسانی و اقتصادی ، سرمایه دیگری به نام سرمایه اجتماعی (social capital) نیز مورد توجه قرار گرفته است . سرمایه اجتماعی ، یا بعد معنوی یک اجتماع ، میراثی تاریخی است که از طریق تشویق افراد به «همکاری» و «مشارکت» در تعاملات اجتماعی ، قادر است به حل میزان بیشتری از معضلات موجود در آن اجتماع ، فائق آید و حرکت به سوی رشد وتوسعه شتابان اقتصادی ، سیاسی ، فرهنگی و ... را امکان پذیر سازد .

در واقع ، سرمایه اجتماعی را می توان در کنار سرمایه های اقتصادی و انسانی ، بخشی از ثروت ملّی به حساب آورد که بستر مناسبی برای بهره برداری از سرمایه انسانی و فیزیکی (مادّی) و راهی برای نیل به موفقیت قلمداد می شود . بدون سرمایه اجتماعی ، هیچ اجتماعی به هیچ سرمایه ای نمی رسد ، به طوری که بسیاری از گروه ها، سازمان ها و جوامع انسانی ، بدون سرمایه اقتصادی و صرفا با تکیه بر سرمایه انسانی و اجتماعی توانسته اند به موفقیت دست یابند ، اما هیچ مجموعه انسانی ، بدون سرمایه اجتماعی نمی تواند اقدامات مفید و هدفمندی انجام دهد .

از سوی دیگر ، سرمایه اجتماعی ، به زندگی فرد ، معنی و مفهوم می بخشد و زندگی را ساده تر و لذت بخش تر می کند . پس به طور کلی می توان گفت : هر چه سرمایه اجتماعی ملتی بیشتر باشد ، آن ملت ، خوشبخت تر و ثروتمندتر خواهد بود .

برخی از ابعاد جنبه ها و اَشکال سرمایه اجتماعی ـ که گاه از آنها به عنوان ارزش های اجتماعی نیز یاد می شود ـ عبارت اند از : اعتماد ، صداقت ، حسن تفاهم ، سلامتی نفس ، هم دردی ، دوستی ، همبستگی ، فداکاری و ... . این ابعاد از طریق جریان های اطلاع رسانی مثل آموزش مربوط به مشاغل ، تبادل عقاید ، تبادل اطلاعات ، هنجارهای مربوط به معاملات در شبکه های اجتماعی ، مشارکت های مردمی ، گروه های خودیاری و نوع دوستی و روحیه جمع گرایی در برابر فردگرایی ، و ... بین اعضای شبکه های اجتماعی شکل می گیرد ، به طوری که جای پای این بحث را در روابط تمامی گروه های اجتماعی از قبیل : مذهبی (مسجد ، کلیسا) ، ورزشی (باشگاه ها) ، مدنی (انجمن ها ، اتحادیه ها ، احزاب و رسانه های مستقل) ، آموزشی و تربیتی (مدارس ، دانشگاه ها ) و در روابط همسایگی ، دوستانه ، شغلی و خانوادگی نیز می توان مشاهده کرد .