تأثیر آموزه های دینی بر کارآفرینی و کسب و کار

چکیده

«کارآفرینی» که در واقع فرایند تأسیس یک شغل برمبنای یک فکر و یک ایده ی نو است. راهبردی است برای حل مسأله ی اشتغال و ایجاد و خلق عرصه های نوین در جهت رشد و پویایی و تولید ثروت در جامعه، که با توجه به اهمیت کلیدی آن در اقتصادهای نوین، کشورهای گوناگون مجدانه برنامه های مفصلی را برای بسط چنین فرهنگی در جامعه ی خود تدارک دیده اند.
این نوشتار در پی آن است تا با بررسی و تجزیه و تحلیل برخی از معیارها و اصول کارآفرینی در آموزه های نبوی در جهت ثمربخشی بیشتر کارآفرینی، که بر پایه ی باورها و ارزش ها و روش ها و شیوه های خاصی استوار شده است، بپردازد، و در نتیجه ی راهبردها و رهیافت هایی را در جهت ایجاد فرصت های شغلی و تولید ثروت و بهبود شرایط اقتصادی برای نظام اسلامی بیابد.
واژگان کلیدی: معیار، کارآفرینی، اشتغال، آموزه های نبوی.
 

مقدمه و طرح مسأله

در میان عوامل تولید، کار جایگاه ممتازی دارد، به ویژه که با انسان و اراده ی او سرو کار دارد. از این رو، می تواند جهت گیری های مختلف و متفاوتی داشته باشد. جهت گیری های متفاوت، آثار فردی و اجتماعی متفاوتی نیز در سطح هر جامعه بر جای خواهد گذاشت. به همین دلیل ضرورت دارد جهت گیری های مطلوب در این امر شناخته شود. به نظر می آید مهم ترین جهت گیری ها توجه به استراتژی توسعه ی کارآفرینی است که در برنامه ی چهارم توسعه نیز بر آن تأکید شده است. (رک.به: انصاری و غفار زاده، 1386 ،268)
از یک سو، مسأله ای که در برآوردهای آماری اشتغال را با نارسایی مواجه کرده است، وجود نوعی "بداشتغالی" است که در برخی موارد، افزایش اشتغال به قیمت افزایش بیکاری پنهان و هم جهت با بداشتغالی و نادیده گرفتن تخصیص بهینه بوده است.
از دیگر سو، بیکاری یک مسأله ی اجتماعی و نشان دهنده ی اتلاف انرژی نیروی انسانی است. از این رو، از جمله دلایل توجه به توسعه ی کارآفرینی، می توان به قدرت آن در ایجاد کسب و کارهای جدید با ارزش افزوده ی بالا، توسعه ی کسب و کارهای موجود، افزایش درصد استفاده از ظرفیت های بدون استفاده ی تولید و به تبع آن رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی، کاهش نرخ بیکاری، افزایش سرانه ی تولید و عدالت اجتماعی، که از مهم ترین دغدغه های نظام اسلامی به شمار می آید، اشاره کرد.
 

تعریف کارآفرینی

کارآفرینی، فرایند پذیرش مخاطرات و پیامدهای تأسیس کسب و کار بر مبنای اندیشه ها و ایده هایی است که نتیجه ی آن ایجاد فرصت های شغلی و بهبود شرایط اقتصادی و ارتقای توان مندی جوامع خواهد بود. به عبارت دیگر کارآفرینی فرایند ایجاد ثروت و هدایت خلاقانه ی منابع، خلق سازمان یا سازمان های جدید و نیز توسعه ی موقعیت های اقتصادی و روش اداره و مدیریتی است که فرصت ها را کنترل و تعقیب کرده و به عنوان شیوه ای عالمانه از زندگی، با درک ظرفیت های بلااستفاده، زمینه را برای بهره گیری از آن فراهم می سازد، و برای رسیدن به آرمان رشد اقتصادی رفاه اجتماعی به وسیله ی افزایش سرانه ی تولید و کاهش نرخ بیکاری به جریان ها و شریان های اقتصادی و اجتماعی کمک های شایان توجه و مؤثری می کند (ر.ک. به: احمد پور، 1379، 26-12)
 

تأثیر آموزه های دینی در تقویت فرهنگ کارآفرینی

به نگرش ها و باورهای ذهنی و ساختاری پذیرفته شده، توسط افراد یک جامعه یا سازمان، نسبت به کار، فرهنگ کار آن جمع می گویند. بر مبنای این تعریف، فرهنگ کارآفرینی عبارت است از: مجموعه ی ارزش ها، باورها و دانش های مشترک و پذیرفته شده ی یک گروه کاری در انجام فعالیت های معطوف به تولید و یا ایجاد ارزش افزوده (ر.ک.به: جعفری، و حبیبی، 1381، 71). حال با توجه این تعریف می توان چنین نتیجه گرفت که باورها و اعتقادات دینی در تقویت و تضعیف فرهنگ کارآفرینی تأثیر بسزایی دارند.
از آموزه های دینی برای تبدیل کارآفرینی به فرهنگ و پیوند آن با هنجارهای اجتماعی می توان از ابزارهای معنوی تشویقی و تنبیهی فراوانی استفاده نمود. برخی از این آموزه ها، که در احادیث و روایات بیان گر ابزارههای تشویقی هستند، در ادامه مورد بررسی قرار می گیرند.
 

کارآفرینی به عنوان تکلیف و وظیفه

کار و تلاش در نگرش دینی برای تأمین نیازهای فردی و اجتماعی ضرورتی اجتناب ناپذیر است که تمامی لحظات زندگی را در بر می گیرد. از این رو، در آموزه های دینی از آن به عنوان وظیفه و تکلیف یاد شده است. پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص) در این باره می فرماید: «طلب الحلال فریضه علی کل مسلم و مسلمه»؛ طلب کردن روزی حلال بر هر مرد و زن مسلمان واجب است (مجلسی، 1404هـ، ج3، 9). و نیز می فرماید: «طلب الکسب فریضه بعدالفریضه» (ر.ک. به: همان، 17 و نوری، 1408هـ، ج13، 12 و مجلسی، 1404هـ، ج100، 9).
 

کارآفرینی به عنوان جهاد د راه خدا

در آموزه های دینی کارآفرین مانند جهادگری دانسته شده است که در صحنه ی کارزار با دشمنان خدا به نبرد پرداخته و از حریم دین دفاع می کند. به تعبیرپیامبر عظیم الشأن اسلام(ص) «الکاد فی عیاله کالمجاهد فی سبیل الله»؛ کسی که برای تأمین زندگی خانواده ی خود کار و تلاش کند همچون مجاهد در راه خداست (نوری، 1408 هـ، ج424، 2 و ر.ک. به: حر عاملی، 1403 هـ، 12، 11، و حرانی، 1384 هـ، 328). امیرالمؤمنین علی (ع) نیز در این باره می فرماید: «ما غدوه احدکم فی سبیل الله باعظم من غدوته یطلب لولده و عیاله ما یصلحهم»؛ در آمدن شما صبحگاهان برای جهاد در راه خدا، از درآمدن آن کس که برای تأمین زندگی خانواده ی خود تلاش می کند بالاتر نیست (نوری، 1408 هـ، ج2، 415).

کارآفرینی وسیله ی سعادت

به طور کلی انسان در نگرش دینی آمیزه ای از عقیده، فکر و اندیشه، کار و تلاش است که سعادت و رستگاری خود و جامعه را در کار شایسته و بایسته می داند. بر این اساس است که قرآن کریم ایمان به همراه عمل صالح را وسیله ی رستگاری می داند (قصص، 67). در تعالیم علوی، چه دور دانسته شده که انسان با اراده ی سست و گرایش به بیکاری و خوش گذرانی به سعادت دست یابد (ری شهری، 1362، ج4، 460). بلکه در این تعالیم سعادتمندی در آن دانسته شده است که انسان به انجام کارهای ارزنده نایل شود (همان، 461، و نیز، ر.ک. به: حر عاملی، 1403 هـ، ج17، 243 و آمدی، 1366، 326).
 

کارآفرینی وسیله ی عزت نفس

کار و تلاش سازنده برای اصلاح و ساماندهی زندگی فردی و اجتماعی امری ضروری و اجتناب ناپذیر است؛ چنان چه در راستای تعالی ارزش ها و عزت فردی و اجتامعی، کار و تلاش و خلاقیت و نوآوری، عرصه ی نمایش عزت و قدرت یک جامعه است. از این رو اسلام اجازه نمی دهد انسان در صورت امکان حتی در سخت ترین شرایط از کار و تلاش و سازندگی دست بردارد و در نتیجه عزت و آبروی خود را زیر سؤال ببرد. به تعبیر پیامبر عظیم الشان اسلام(ص): «لو ان رجلا اخذ حبلا فیاتی بجزمه حطب علی ظهره، فیبیعها فکیف بها وجهه، خیر له من ان یسال» (حر عاملی، 1403 هـ، ج9، 443)؛ اگر انسان ریسمانی بگیرد، پشته ای هیزم را بر دوش کشد و آن را بفروشد و از این رهگذر نیاز های زندگی خود را برآورد، بسی بهتر است از این که از دیگران درخواست کمک کند (ر.ک.به: طوسی، 1365، ج3، 132، و ج7، 4 و صدوق، 1364، 183).
 

کار آفرینان در ردیف انبیا

ایمان بی بهره از کار و تلاش سازنده ادعایی است خالی از معنی و ارزش. بدین جهت، بهترین ها و شایسته ترین ها، که انبیای الهی (علیهم السلام) هستند، پیشتازان وادی کار و تلاش و کوشش اند. بر این اساس است که در نگرش نبوی «من اکل من کد یده، کان یوم القیامه فی اعداد الانبیاء، و یأخذ ثواب الانبیاء»؛ هر کس از دسترنج خود بخورد، روز قیامت در شمار انبیا خواهد بود (ر.ک.به: نوری، 1408 هـ، ج2، 417).
همان طور که دیده می شود در آموزه های اسلامی با نگرش تکلیفی به کار و کارآفرینی و جهاد خواندن آن، انگیزه ی کارآفرینی را بالا برده است؛ همچنان که از طریق مبارزه با بیکاری، به احیا و تقویت «فرهنگ کار و کارآفرینی» اقدام کرده است.
احادیث و روایاتی که به بیان ابزارهای تنبیهی در جهت تقویت فرهنگ کارآفرینی پرداخته اند، به طور خلاصه، در ادامه مورد بررسی قرار می گیرند:
 

دوری از رحمت خدا

در نگرش دینی، زیست گوارا و رحمت الهی شامل حال فرد و جامعه ای می شود که تمامی اعضای آن به کار و تلاش سازنده دست یازند و در هیچ زمانی از سعی و تلاش و کوشش باز نایستند. در غیر این صورت از رحمت الهی به دور و مورد لعن و نفرین قرار می گیرند. در حدیث نبوی است: «ملعون من القی کله علی الناس»؛ هر کس بار زندگی خود را بر دوش دیگران گذارد از رحمت الهی به دور است (حر عاملی، 1403 هـ، ج12، 18، و ر.ک. به: نوری، ج13، 11 و کلینی، ج4، 12).
امام باقر (ع) در کلامی از موسی بن عمران (ع) این گونه نقل می کند که موسی بن عمران (ع) از خدای سبحان سؤال کرد: پروردگارا از کدام یک از بندگانت بیشتر نفرت داری؟ خداوند فرمود: آن کس که شب هنگام چون مردار است، و روز بیکار (مجلسی، 1404 هـ، 76، 180 و ر.ک. به: حر عاملی، 1403هـ، 12، 37).
 

تضییع حقوق دیگران

در آموزه های دینی کسی که در پی کسب و کار و تلاش و کوشش نیست، و به بیکاری و بی عاری و سستی و تنبلی عمر خود را سپری می کند، تضییع کننده ی حقوق خود و دیگران است. از این رو، پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص) با نهی از داشتن چنین خصلتی می فرماید: «یا علی ... ایاک و خصلتین: الضجر و الکسل، فانک ان ضجرت لم تصبر علی حق، و ان کسلت لم تود حقا» (حر عاملی، 1403 هـ، 16، 66 ، و طبرسی، 1413 هـ، 502). امام صادق (ع) نیز در این باره می فرماید «ایاک و الضجر و الکسل، انهما مفتاح کل سوء، انه من کسل لم یود حقا، و من ضجر لم یصبر علی حق»(حر عاملی، 1403هـ، 12، 39). علی(ع): «من اطاع التوانی، ضیع الحقوق»؛ آن کس که به کاهلی و سهل انگاری گردن نهد حقوق دیگران را ضایع می سازد(شهیدی،1379، و ر.ک. به: نوری، 1408 هـ، ج12، 66).
 

فساد و تباهی

اراده ی الهی بر کار و تلاش سازنده و فعالیت انسان ها در زندگی دنیوی آنان تعلق گرفته است. چه این که حتی آفرینش مرگ و حیات نیز برای سنجش سعی و تلاش هاست؛ «الَّذی خَلَقَ المَوْتَ وَ الحَیاةَ لِیَبلُوَکُم أیُّکُم أحسَنُ عَمَلاً»(ملک، 2). بر این اساس، صلاح و سداد زندگی به کار و تلاش و کوشش بی وقفه بستگی دارد؛ همچنان که فساد و تباهی در زندگی فردی و اجتماعی در پی سستی و بیکاری به وقوع خواهد پیوست. به تعبیر امام صادق (ع) «الکسل یضر بالدین و الدنیا»؛ کاهلی و تنبلی به دین و دنیای انسان آسیب می رساند (حرانی، 1384 هـ، 219). آن حضرت (ع) بیکاری را عامل فساد تباهی می داند؛ «ان یکن الشغل مجهده فاتصال الفراغ مفسده» (مجلسی، 1404 هـ، ج74، 142 و مفید، 1413 هـ، 158).
 

فقر و نابسامانی

به طور کلی توسعه و رشد در گرو کار و تلاش و سعی و کوشش است. جامعه ای که از تلاش و کوشش و سخت کوشی روی گردان است، چاره ای جز پذیرش فقر و بدبختی نخواهد داشت. علی (ع): «من لم یصبر علی کد یده، صبر علی الافلاس»؛ فرد و جامعه ای که نتواند از کار و تلاش خود حیات اقتصادی و اجتماعی خود را سامان دهد سرانجام پذیرای تهیدستی و فقر و نابسامانی خواهد شد(آمدی، 1360 ،355)
 

هلاکت و نابودی

کار و تلاش گوهر ذاتی انسان و مایه عزت و کرامت انسان و سبب دوام زندگی و حیات اوست. بنابراین، سعادت مندی و رسیدن به کمال مطلوب، در پی کار و تلاش و کوشش میسر است. هر قدر جامعه ای در وادی کار و تلاش کوشاتر و بر مشکلات صابرتر باشد، میزان دستیابی او به ماندگاری و ثبات بیشتر خواهد بود؛ همچنان که به هر مقدار که از سعی و تلاش خود بکاهد و به سستی و تنبلی روی آورد از میزان دوام و پایداری او کاسته خواهد شد. به تعبیر علی (ع): «فی التوانی و العجز انتجت الهلکه»؛ در تنبلی و احساس ناتوانی، نابودی و تباهی پدید می آید.(ر.ک. به: مجلسی، 1404 هـ، ج71، 342 و ج74، 421).
 

تعامل بین فرهنگ و کارآفرینی

تعامل و ارتباط میان فرهنگ و کارآفرینی، از دو جهت قابل بحث و بررسی است. از یک جهت، نتایج کارآفرینی است که بر جامعه تأثیر می گذارد و از جهت دیگر، خود فرایند کارآفرینی و فرهنگ حاکم بر آن است که هم متأثر از مبانی فرهنگ جامعه است و هم می تواند در آن تحولات اساسی ایجاد کند.
کارآفرینی با ایجاد فرصت های شغلی و تولید ثروت و بهبود شرایط اقتصادی، پیش زمینه ای اساسی برای ارتقای سطح فرهنگی جامعه است، زیرا با برآورده شدن نیازهای اولیه معیشتی، زمینه برای بروز نیازهای عالی تر انسانی فراهم می شود که اگر در مسیری صحیح هدایت شود، به شکوفایی و تعالی انسان ها می انجامد.
نوآوری که از ویژگی های اساسی کارآفرینی است، منجر به تولید محصولات جدیدتر و ارائه خدمات بیشتر و متنوع تر شده و به این ترتیب قدرت انتخاب افراد افزایش یافته و زندگی راحت تر می شود. با بالا رفتن سطح رفاه و آسایش و افزایش اوقات فراغت، فرصت های بیشتری برای فعالیت های فرهنگی ایجاد می گردد.
 

معیارها و اصول کارآفرینی در آموزه های نبوی

کارآفرینی به عنوان یک فرایند و نظام، متکفل در هم آمیختن و ترکیب اجزای مختلفی از امکانات جامعه در جهت ایجاد ارزش ها و ظرفیت های جدید و قابل استفاده ی آن جامعه می باشد. همان گونه که در جهت گیری های کلی و کلان، کارآفرینی نیاز به مراقبت و هدایت دارد، در خصوص ویژگی های درونی نیز برای بهره دهی بهتر و بیشتر نیز کارآفرینی باید از اصول و معیارهایی پیروی کند.
طبیعی است که این معیارها، همسو و هماهنگ با جهت گیری های کلان نظام توحیدی می باشد. برخی از این ویژگی ها، در آموزه های نبوی، در ادامه مورد بررسی قرار می گیرد.
 

کارآفرینی وسیله ی تقرب الهی

اسلام، به طور کلی، برای تمامی تلاش های انسان، یک جهت کلی تعیین نموده است و آن این که انجام آنها، اگر چه مربوط به زندگی مادی و دنیوی انسان ها باشد، لازم است در مسیر الهی باشد تا از پاداش اخروی نیز برخوردار گردد.
بنابراین، در یک نظام اجتماعی، که بر اساس آموزه های نبوی بنا نهاده شده است، اهداف نهایی فعالیت ها باید الهی باشد. اگر فعالیتی بر این اساس صورت گیرد، دیگر رفاه و آسایش فردی به تنهایی مورد نظر قرار نمی گیرد، بلکه آسایش و رفاه شخصی وقتی مطلوب است که آسایش و رفاه دیگران را نیز در پی داشته باشد.
 

کارآفرینی به عنوان عمل صالح

در آموزه های نبوی عمل صالح یکی از محوری ترین شعارهای آن به شمار می آید، به گونه ای که ظهور و جلوه ی ایمان و اعتقاد صحیح در عمل صالح تجلی می یابد.
بنابراین، کار آفرینان باید بدانند که کار تولیدی آنها می تواند طوری طراحی و اجرا شود که از مصادیق عمل صالح به حساب آید. از ویژگی های چنین فعالیت هایی صداقت و به دور بودن از غل و غش و در راستای حل مشکلات فردی و اجتماعی است.
 

کارآفرینی در جهت منافع جامعه

امتیازی که نظام اقتصادی اسلام نسبت به دیگر نظام های اقتصادی دارد این است که تمامی امور را در سود مادی خلاصه نمی کند و به اخلاق و مسائل انسانی توجه ویژه ای دارد. از این رو ،کارآفرینانی که به تولیدات مورد نیاز و ضروری جامعه مشغول اند بسیار ارزشمندتر از آنهایی هستند که به تولید کالاهای لوکس می پردازند و نیازی از نیازهای حقیقی جامعه را تأمین نمی کنند. بر این اساس است که در آموزه های نبوی:
«احب الاعمال الی الله سرور تدخله علی المومن تطرد عنه جوعته و تکشف عنه کربته» (حر عاملی، 1403 هـ، ج11، 573)؛ دوست داشتنی ترین اعمال نزد خدا شادی رسانیدن به مؤمن، برطرف کردن گرسنگی او و دور ساختن غم و اندوه است. در حدیث دیگری، آن حضرت (ع) محبوب ترین فرد نزد خدا را کسی می داند که برای مردم مفیدترین باشد(مجلسی، 1404 هـ، ج71، 339).
 

استفاده ی بهینه از امکانات جامعه

در آموزه های نبوی بر این نکته تأکید فراوانی شده است که باید از نعمت های الهی به گونه ای صحیح بهره برداری شود. مذمت شدید اسلام از اسراف و تبذیر گویای این حقیقت می باشد که وجود این دو پدیده نشان از عدم استفاده ی بهینه از منابع جامعه دارد. بنابراین، کارآفرینان، باید به صورت بهینه از امکانات و نعمت های الهی، که جامعه در اختیار آنها گذاشته است، استفاده کنند.
 

پاک و طیب بودن سرمایه

در نظام تولید و کارآفرینی مطلوب در اسلام، پاکی و طهارت هم در سرمایه و هم در سایر عوامل تولید و هم در محصول و خدمات تولید شده باید به نحو احسن وجود داشته باشد. مالی که وارد چرخه ی تولید می شود باید از بهترین و پاک ترین اموال باشد، زیرا کار و تلاش انسان مسلمان تلاش و کوششی است در راه خدا. بدین جهت است که در آموزه های نبوی گردآوری مال حلال و چرخش زندگی بر مبنای درآمد حلال از وظایف انسان مسلمان دانسته شده است. به تعبیر پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص):
«طلب الحلال فریضه علی کل مسلم و مسلمه» (مجلسی، 1363، ج9، 103) و «العباد سبعون جزا و افضلها جزا طلب الحلال» (همان، 7)؛ «الشاخص فی طلب الرزق الحلال کالمجاهد فی سبیل الله» (همان، 13)؛ «اطیب کسب المسلم سهمه فی سبیل الله» (هندی، 1409 هـ، ح10516)؛ پاکیزه ترین دستاورد مسلمان کاری است که در راه خدا انجام دهد.
بنابراین، اگر مال و سرمایه از طریق غیر صحیح به دست آید و با خیانت و اجحاف هم همراه باشد، از حلیت بهره ای نخواهد داشت.
توجه به حلیت و مشروعیت سرمایه و کسب درآمد سبب می شود که تولید کننده در هیچ مرحله ای از مراحل تولید خیانت نکند که این خود اعتماد را در جامعه تقویت می کند.
همه ی کسانی که کالای تولید شده را مورد بهره برداری قرار می دهند در واقع تولید کننده را امین خود می دانند و به او و کالای تولید شده ی او اعتماد می کنند. این مسأله در جهان امروز، که تولید و مراحل مختلف آن تخصصی شده است و لذا افراد عادی نمی توانند به چگونگی و کیفیت کالاها به آسانی دسترسی پیدا کنند، از اهمیت بیشتری برخوردار است.
 

توجه به کیفیت به جای کمیت

کارآفرینی به عنوان یک خدمت به جامعه، به هر مقدار و میزان، پسندیده و مورد تقدیر است. بنابراین، هر کس به هر مقدار که می تواند از این طریق به جامعه کمک کند، حتی اگر به مقدار ناچیز باشد، نباید فروگذار نماید، زیرا محرومیت از همین مقدار کم، خود موجب ضرر و محرومیت جامعه می گردد.
رعایت این نکته در سطح جامعه سبب ظهور و بروز استعدادها و سرمایه هاست. اگر این امر مبنای عمل کرد نظام اقتصادی یک جامعه باشد، بی تردید، بهره برداری از برکات مادی و معنوی آن و بهره مند شدن آحاد جامعه، نتیجه ی مورد انتظار آن خواهد بود.
 

نظم و استحکام

از دیگر ویژگی های نظام مطلوب کارآفرینی در آموزه های نبوی، نظم و استحکام و اکمال و اتمام کارهاست. رها کردن کارهای نیمه تمام و معطل گذاردن امکانات و سرمایه ها، در نظام کارآفرینی بر پایه ی آموزه های نبوی مطلوب نیست، باید کارها مطابق اولویت و با برنامه شروع شود و به همان شکل خاتمه یابد؛ «جمال المعروف اتمامه» (درآمدی، 1360، 136). زیبایی کار خوب به اتمام و پایان رسانیدن آن است. در آموزه های نبوی خدا دوست دار کسی است که کار و تلاش را خوب به پایان برساند.
«ان الله تعالی یحب اذا عمل احدکم عملا ان یتقنه» (هندی، 1409 هـ، خ 9128)؛ خداوند دوست دارد اگر کسی کاری را انجام می دهد آن را درست انجام دهد.
«ان الله یحب من العامل اذا عمل ان یحسن» (مجلسی، 1363، ج74، 322).
نداشتن نظم در زندگی نتیجه اش از دست دادن زمان و از دست دادن زمان نتیجه اش اتلاف منابع است. اتلاف، بالاترین حد اسراف است. وقتی اسراف حرام باشد، اتلاف که نوعی اسراف و بالاترین حد اسراف است نیز حرام است. از این رو، برای استفاده ی بهینه از زمان و از دست ندادن فرصت ها و جلوگیری از اتلاف منابع، رعایت نظم و ترتیب و برنامه برای کارآفرین ضروری است.
 

بلند همتی و اراده ی قوی

در تعالیم نبوی، بر بلند همتی، جدیت در کار و پرهیز از سستی و تنبلی تأکید فراوانی شده و رمز موفقیت در کارها به شمار می آید.
امروزه در بحث مدیریت، از ویژگی های یک مدیر موفق برخورداری وی از قدرت تصمیم گیری و ریسک پذیر بودن او است. در واقع بلند همتی هم این دو خصیصه را در بطن خود دارد، به طوری که اگر فرد دارای همت بلند باشد می تواند وارد کارهای بزرگ شده و با کارآفرینی و راه اندازه فعالیت تولیدی علاوه بر این که در زندگی خود گشایشی ایجاد می کند، به حال جامعه نیز سودمند باشد؛ «قدر الرجل علی قدر همته» (شهیدی، 1379، 369).
در زمینه ی اشتغال و کارآفرینی نیز باید توجه داشت که هر چه همت و عزم و اراده ی انسان برای انجام کارها مهم تر و نوآوری و ابتکار و استحکام بیشتر باشد، نشانگر ارزش متعالی تر اوست.
 

برنامه ریزی

عاقبت اندیشی و برنامه ریزی مناسب، رکن اساسی پیشرفت و کمال یابی است. در اتخاذ خط مشی های کارآفرینی لازم است از بلند پروازی اجتناب شود، زیرا اتخاذ استراتژی بلند پروازانه، وقتی که با توانایی های فرد و امکانات موجود جامعه توازن و هماهنگی نداشته باشد، نتیجه ای جز شکست و به هدر دادن منابع جامعه در بر نخواهد داشت. از این رو، در اتخاذ شیوه در برنامه های رشد و توسعه ی اقتصادی لازم است با توجه به امکانات موجود، شیوه و استراتژی رشد طوری طراحی شود که در دراز مدت اقتصاد به رشد و توسعه برسد و اتخاذ روش سنجیده و حساب شده، با توجه به امکانات، به مراتب نتیجه ای بهتر از انتخاب روش های شتابان و عجولانه دارد.
 

تأثیر آموزه های نبوی در ایجاد تحول اقتصادی در مدینه

تعالیم نبوی در مورد اهتمام به کار و تلاش توانست تأثیر شایسته ای در رفتارهای اقتصادی مردم و اوضاع اقتصادی مدینه داشته باشد. آشنایی با اصول اعتقادی و ارزش های دینی سبب گردید تا انگیزه های نویی برای فعالیت های اقتصادی و اجتماعی در مردم مدینه به وجود آید.
آن حضرت(ص) نه تنها در زمینه های گوناگون، از جمله اصول اقتصادی و سیاست های مالی تعالیم جدیدی را آورد، بلکه با زیر و رو کردن نظام ارزش ها توانست مسائلی از قبیل غارت و چپاول گری، رباخواری و قماربازی را تا پایین ترین حد تنزل دهد، و در عوض کار و تلاش و کسب و کار حلال، و فعالیت های صحیح اقتصادی را در قالب عمل صالح به حد اعلی ترقی و تعالی دهد. بر پایه ی این انقلاب فکری و بینشی بود که آن حضرت(ص)، پس از استقرار در مدینه اقدام به برنامه ریزی در جهت اشتغال هر بیشتر مسلمانان نمود که به برخی از این تلاش ها در ادامه اشاره می کنیم.
 

بستن عقد قراردادهای مزارعه و مساقات

پیامبر اکرم(ص) با بستن این نوع قراردادها بین مهاجرین و انصار، علاوه بر آن که مهاجران بدون زمین و بیکار را به کار کشاورزی واداشت و سبب افزایش اشتغال نیروی مهاجرین نیز گردید، تولید و بهره وری زمین های زیر کشت انصار را هم بالا برد.
 

لغو انحصاری بودن تجارت

آن حضرت(ص) با ایجاد عقد مضارعه در بین افراد توانست به تهیه سرمایه و امکانات حمل و نقل برای تجارت در زمینه ی مناسبی را برای آنها فراهم سازد و تجارت را از انحصار گروه و افراد خاص آزاد سازد.
 

واگذاری زمین برای کشاورزی و کارهای خدماتی

واگذاری این زمین ها، که برای فعالیت های اقتصادی و اجتماعی انجام می شد، توانست به کار و تلاش در جهت ساختن واحدهای مسکونی، حمام، بازار، احیای اراضی موات و... رونقی خاص بخشید و در نتیجه بازار اشتغال را در تعادل نگه دارد.
 

استفاده از انفاقات واجب مالی

آن حضرت(ص)، با استفاده و به کارگیری از دریافت های واجبات مالی، مانند خمس و زکات و دیگر انفاقات توانست برای بیکاران، فرصتی را به وجود آورد و به آنان امکان دهد تا از این طریق وسیله ی کار فراهم سازند و مشغول به کار شوند.
 

بهره گیری از غنایم جنگی

پیامبر اکرم(ص) با بخشیدن غنایم جنگی به مجاهدان، آنان را به طور غیرمستقیم در تهیه ی وسایل کار و اشتغال کمک می نمود.
 

به کارگیری انفال

حق مالکیت منابع طبیعی از قبیل معادن، کوه ها، آب ها، جنگل ها، زمین های بی صاحب، اراضی موات و بایر که در قالب انفال قرار داده شدند، از آن خدا و پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص) و زمامداران حکومت اسلامی است. از این رو، زمامدار حکومت اسلامی، با در نظر گرفتن شرایط و مصالح عامه، می تواند این منابع را، به صورت اجاره و مزارعه، در اختیار افراد قرار دهد و درآمد آن را صرف نیازهای اجتماعی کند.
قبل از اسلام برنامه بر این بود که قدرت های محلی قسمت هایی از اراضی، مراتع و نیزارها و دیگر منابع طبیعی را، بدون هیچ گونه کار و تلاش اختصاص به خود می دادند، و مانع بهره گیری دیگران می شدند و از طریق باج گیری، به دیگران حق بهره برداری می دادند، پیامبر اکرم(ص) با نهی این عمل، راه را برای بهره گیری تمامی افراد بازنمود و حق مالکیت ثروت های غیرمنقول بر اساس کار و کوشش قرار گرفت.
 

برقراری ثبات در نظام اقتصادی

با توجه به آنچه گذشت می توان چنین نتیجه گرفت که تثبیت نهادهای اخلاق عملی در سیره نبوی به عنوان یک حرکت کار ساز در پدید آمدن و حفظ و نگهداری روابط انسانی در تقویت و ایجاد کارآفرینی نقش اساسی دارد. همچنان که تشویق آحاد مردم به همکاری با یکدیگر، تبلیغ اخوت و نوع دوستی، ایثار و درستکاری، حفظ قراردادها، و ممنوعیت کاربرد هر نوع حیله در مبادلات و معاملات، و مبارزه با نهادینه شدن مفاسد اقتصادی و تلاش برای نهادینه شدن زمینه های بالندگی اقتصادی شاخص های کارآمدی و کارآفرینی نظام اقتصادی نبوی را می سازند.
تحریم ربا، تحریم کنز، تحریم رشوه، تحریم اسراف و تبذیر، تشویق به کاهش مصرف، تشویق به کارگروهی، تشویق به کار شرافت مندانه، و عبادت تلقی کردن کوشش برای امرار معاش، تثبیت و نهادینه ساختن توجه به حقوق کارگر، مانند پرداخت حقوق کارگر پیش از اتمام کار، ارتباط دادن رضایت اخروی خداوند به کوشش مولد در امور دنیوی، در ساختار و مرکزیت نظام اقتصادی تواند ثبات و پایداری را به ارمغان آورد. به تعبیر رسول مکرم اسلام(ص): «من طلب الرزق فی الدنیا استعفافا من الناس و توسیعا علی اهله لقی الله یوم القیامه و وجهه مثل القمر» (کلینی، 1350، ج5، 77)
 

اشتغال و کارآفرینی در شرایط اقتصادی موجود کشور

بی تردید اگر آنچه به عنوان معیار و اصول کارآفرینی در آموزه های نبوی از آن نام برده شد، در جامعه ی ما مورد استفاده قرار گیرد، و به عنوان فرهنگ کارآفرینی در جامعه نهادینه شود و در نتیجه افراد خود را پای بند به این اصول بدانند، آیا جایی برای این نگرانی در کشور در رابطه با ایجاد اشتغال، از طریق طرح های زود بازده و اشتغال زا که وزارت کار و امور اجتماعی با دادن تسهیلات اعطایی به کارآفرینان، آن در دستور کار خود قرار داده است، باقی می ماند؟
آنچه که از نامه ی رئیس کل بانک مرکزی به ریاست جمهوری بر می آید، گویای نگرانی جدی است، به حدی که به تصریح رئیس کل بانک مرکزی حدود 46 درصد از طرح های زود بازده وجود خارجی ندارد(خراسان، 1387/2/28 ،8).
نامبرده در نامه ی خود این گونه اظهار می دارد که:
نسبت اشتغال ایجاد شده به اشتغال پیش بینی شده در طرح ها، حداکثر 2/8 درصد است. 15 درصد طرح ها، بیش از 80 درصد پیشرفت داشته اند و 46 درصد طرح ها وجود خارجی ندارند. مبلغ سرانه ی وام پرداختی برای ایجاد اشتغال یک شغل 133 میلیون ریال در فرم متقاضی ثبت شده است، اما در عمل هزینه ی ایجاد هر شغل 4/6 میلیارد ریال بوده است(همان).
این درحالی است که افزون بر نگرانی یاد شده، اگر اعتبارات تخصیصی به طرح های زود بازده به سبب آنچه که در نامه ی رئیس کل بانک مرکزی آمده است، نتواند بر مبنای قراردادها به موقع بازپرداخت شود، این عدم بازگشت اعتبارات که در واقع به معنای عدم بازگشت پول مردم به خزانه بانک هاست، نوعی زیر پا نهادن اصول امانتداری و یا عدم پای بندی وکیل به خواسته های موکل است. کم ترین نتیجه ی این گونه مسائل، سلب اعتماد عمومی است، که سبب می شود سپرده گذاران به پس انداز که شالوده ی هر سرمایه گذاری است، کم تر تمایل از خود نشان بدهند، نتیجه ی این عدم تمایل رفتن پول به جای پس انداز، در چرخه ی خرید و فروش و بازار دلالی است، که نتیجه ی آن افزایش بی جهت بهای کالاها و افزایش تورم است.
 

نتیجه گیری

کار و کارآفرینی مهم ترین مسأله ی اجتماعی و فرایندی انسانی و اجتماعی است که با دگرگونی های اقتصادی ـ اجتماعی پیوند محکمی دارد. بر این اساس، اهمیت و ضرورت افراد کارآفرین در جامعه مشخص می شود.
بررسی ها نشان از آن دارد که به دلیل نبود فرهنگ کارآفرینی و بی توجهی به اصول و معیارهای کارآفرینی در آموزه های دینی، دولت بر خلاف انتظار خود نتواند توفیق چندانی در دستیابی به اهداف خود در دادن تسهیلات به کارآفرینان در قالب طرح های زود بازده به دست آورد. از این رو، آموزش و تربیت کارآفرین یک ضرورت زیربنایی برای توسعه ی کشور و کاهش نرخ بیکاری است. در این راستا ضرورت دارد مراکز ویژه ای را در جهت حمایت از کارآفرینان بالقوه تأسیس کرده که ضمن آموزش های ویژه برای توسعه، مباحثی همچون توانایی ها و انگیزش افراد را نیز در برگیرد.
هر چه اصول و معیارهای کارآفرینی در یک جامعه نهادینه تر باشد، توانایی آن جامعه برای تربیت و جذب کارآفرینان، سرمایه ها، مغزها و نوآوری ها بیشتر، و در نتیجه شتاب رشد اقتصادی و اشتغال و امنیت اجتماعی برای شهروندان افزون تر خواهد شد.

منابع و مآخذ:
1)قرآن کریم.
2) آمدی، عبدالواحد (1360)، غررالحکم و دررالکلم، تهران، جامعه.
3) آیتی، محمد ابراهیم (1366)، تاریخ پیامبر اسلام(ص)، تهران، انتشارات دانشگاه.
4) احمد، پورداریانی، محمود (1382)، آیا کارآفرینی استراتژی دانشگاه ها را تغییر می دهد؟ رهیافت، ش29.
5) احمد پور داریانی، محمود (1379)، کارآفرینی: تعاریف، نظریات و الگوها، تهران، شرکت پردیس.
6) انصاری، محمدتقی و غفارزاده، ایرج (1386)، کارآفرینی سازمان ها و مراکز کشور، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، ش 246-245.
7) پناهی، ر. وا. مرسلی (1385)، بررسی نابرابری اشتغال شهری و روستایی کشور طی سال های 1335-1385، فصلنامه ی اقتصاد کشاورزی و توسعه، ش56.
8) جعفری مصطفی و حبیبی محمد (1381)، فرهنگ کار، مجله ی تدبیر، ش 125.
9) حرانی، ابومحمد حسن بن علی (1384هـ)، تحف العقول، ترجمه ی، علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات اسلامی.
10) حر عاملی، محمدبن حسن (1403)، وسائل الشیعه، تهران، مکتبه الاسلامیه.
11) روزنامه خراسان، 1387/2/29.
12) ری شهری، محمد (1362)، میزان الحکمه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
13) شهیدی، سید جعفر (1379)، نهج البلاغه، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هفدهم.
14) شیخ صدوق (1364)، ثواب الاعمال، قم، انتشارات شریف رضی.
15)شیخ طوسی (1365)، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
16) شیخ مفید (1413)، ارشاد، قم، کنگره شیخ مفید.
17) طبرسی، رضی الدین، حسن بن فضل (1413هـ) مکارم الاخلاق، قم، انتشارات شریف رضی.
18) علوی سید ابوالفضل (1382)، کارآفرینی و رسالت دانشگاه، رهیافت، ش29.
19) غلامی، کورش (1382)، آموزش کارآفرینی در مدارس، گاهنامه مرکز مطالعات، تحقیقات و ارزشیابی آموزشی، سازمان سنجش آموزش کشور، ش7.
20) کلینی، محمدبن یعقوب (1378)، فروع کافی، دارالکتب الاسلامیه.
21) مجلسی، محمدباقر (1363)، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
22) نوری، محدث (1408)، مستدرک الوسایل، قم، مؤسسه ی آل البیت.
23) هندی، علی بن حسام الدین (1409هـ)، کنز العمال فی سنن و الاقوال، بیروت، مؤسسه الرساله.
منبع:اندیشه حوزه - ش 72